W 1906 r. powstało Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, na ziemi olkuskiej inicjatorem założenia jego oddziału był inż. Antoni Minkiewicz. Pomysł ten spotkał się szerokim odzewem, dlatego też końcem 1911 r. powołano odpowiednią placówkę. W zasadzie jednocześnie utworzono Muzeum oraz bibliotekę, które funkcjonują do dziś. Celem było zabezpieczanie pamiątek lokalnej kultury, aby zachować dziedzictwo przeszłych pokoleń. Już w 1912 r. oddział liczył 51 osób, na jego czele stał wspomniany już A. Minkiewicz, sekretarzem został dr Józef Opalski, a skarbnikiem dr Stefan Buchowiecki (późniejszy generał), pierwszym kustoszem Muzeum zaś inż. Jan Osmołowski. Zawiązano pierwsze sekcje, których było coraz więcej z upływem czasu. Powstały następujące z nich: wycieczkowa, i muzealna, do której należał m.in. Jan Jarno (senior) wybitny olkuszanin posiadający ogromne zasługi dla zachowania artefaktów, dokumentów, legend i podań regionalnych, autor dzienników z lat 1914-1920, a także Ignacy Kowalski nauczyciel Szkoły Rzemieślniczej, który również spisywał dzień po dniu swoje przeżycia w latach 1914-1915. Początkowo lokal znajdował się w budynku Resursy Obywatelskiej na rogu ul. Górniczej i A. Mickiewicza. W 1912 r. aż 637 osób uczestniczyło w zorganizowanych przez Oddział odczytach, przeprowadzono też aż 103 wycieczki. W następnym roku działały jeszcze sekcje odczytowa i fotograficzna. W tym samym roku 7 maja utworzono schronisko PTK w Ojcowie, przygotowano w nim aż 40 miejsc noclegowych. Stale rozwijająca się działalność Oddziału została zachamowana przez wybuch I wojny światowej, pierwsze walne zebranie po przerwie odbyło się 22 października 1916 r. Jednym z najważniejszych przedsięwzięć tego czasu było zainicjowania wspólnie z Resursą Obywatelską i olkuskim Kołem Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego pierwszej biblioteki publicznej w 1917 r., która funkcjonuje do dziś.
W okresie międzywojennym oddział przeniósł się do lokalu Powiatowego Komitetu Ratunkowego w Olkuszu przy ul. 3 maja, natomiast biblioteka, zbiory i archiwa przeniesiono do budynku b. Szkoły Powszechnej żeńskiej przy ul. A. Mickiewicza i ul. Sławkowskiej. W tym czasie szczególną rolę odgrywały sekcje krajoznawstwa, wycieczkowa, muzealna i odczytowa. Wspomniany już J. Jarno przeprowadzał spacery szlakami olkuskich zabytków, w których uczestniczyło kilkadziesiąt osób. Niewątpliwie ważnym wydarzeniem tego okresu było opublikowanie w 1938 r. przez prezesa olkuskiego PTK – Antoniego Wiatrowskiego „Ilustrowanego przewodnika po ziemi olkuskiej”. W tym czasie zorganizowano również schronisko w Olkuszu i Pieskowej Skale. W związku z wybuchem II wojny światowej zbiory o największej wartości przechowywane były w domach działaczy, celem ich zabezpieczenia.
Dopiero 9 kwietnia 1948 r. olkuski oddział wznowił działalność. Spotkania odbywały się w prywatnych lokalach ze względu na brak własnej kwatery. Inż. Bolesław Czernicki we własnym mieszkaniu urządził salę ekspozycyjną, jednak gdy w 1950 r. wyjechał z Olkusza artefakty były magazynowane w piwnicach „Remizy Drogowej” i „Konsumów” do 1957 r. 15 grudnia 1950 r. doszło do połączenia PTK oraz Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego tworząc istniejące do dziś Polskie Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawcze. Niestety w wyniku działań osób niepożądanych w latach 60. archiwum uległo częściowemu zniszczeniu. W 1963 r. siedzibę przeniesiono do niewielkiego lokalu przy ul. Floriańskiej jednak już dwa lata później staraniem zarządu udało się otrzymać kwaterę przy ul. Rynek 20 (ówcześnie 15 grudnia), gdzie mieścił się Oddział i Muzeum. W latach 70. ze środków własnych wykupiono całość budynku. W następnych latach dokonano kapitalnego remontu przystosowując pomieszczenia do prowadzonej działalności. Okres po 1945 r. obfitował w wiele inicjatyw takich jak rajdy piesze, w tym nocne. Największą akcją tego typu jest Rajd Szlakami Walk Oddziału „Hardego”, który organizowany jest nieprzerwanie od 1986 r. i jest jednym z najstarszych tego typu przedsięwzięć. Dużą uwagę przywiązywano również do upamiętnienia Powstania Styczniowego, poprzez Złazy Powstańcze na Krzykawie 5 maja każdego roku oraz uroczystości w Ojcowie. Organizowano szereg wyjazdów krajoznawczych, sesji naukowych, odczytów na różne tematy, kursy przewodnickie, prowadzono również działalność wydawniczą. Nie należy również zapominać o nieprzerwanej działalności wystawienniczej.
Nasz oddział należy do jednych z najstarszych w Polsce, przez szereg lat prowadziło wiele działań związanych nie tylko z przedsięwzięciami krajoznawczymi, ale co ważne zachowaniem dziedzictwa kulturalnego ziemi olkuskiej dla przyszłych pokoleń.
